Waarder mag dan tegenwoordig een rustig dorp lijken, maar haar geschiedenis is allesbehalve kalm. Het begon allemaal in de elfde eeuw, toen het gebied – toen nog een ondoordringbaar moerasbos dat onderdeel uitmaakte van het Land van Woerden – een scheidingszone vormde tussen Utrecht en Holland. Dit ruige landschap onderging vanaf de elfde eeuw ontginning, waardoor Waarder ontstond, met een dorp gebouwd rond een kerk op het kruispunt van Oosteinde, Westeinde, Kerverland en Korte Waarder.
Hoewel er legenden bestaan over drie “woerden” (zwanen) die zich zouden hebben gevestigd in Kerverland rond 1100, wat zou hebben aangeduid dat het gebied bewoonbaar was, heeft de naam Waarder niets te maken met deze zwanen. Etymologisch verwijst de naam naar “Werdere”, wat “land aan het water” betekent.
Vanaf de tiende eeuw viel het gebied onder het gezag van het bisdom Utrecht, en de ontginning begon rond 1200. Herman van Woerden, een machtige edelman, speelde een cruciale rol in de geschiedenis van Waarder. In 1293 schonk hij het patronaatsrecht van Waarder aan de Johannieterorde, een geestelijke ridderorde die zich oorspronkelijk inzette voor de verpleging van kruisvaarders. De orde verwierf in de jaren daarna ook land in Waarder, en er werd een commanderij opgericht.
De geschiedenis van Waarder was echter turbulent. Het dorp werd getroffen door verschillende oorlogen en brandstichtingen, waaronder tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten in de vijftiende eeuw en de Spaanse belegering in 1594. In het rampjaar 1672 viel het dorp ten prooi aan de Fransen, die onder meer het Hof van Waarder in brand staken.
De vele oorlogen, plunderingen en brandschattingen lieten hun sporen na, en Waarder werd meerdere malen herbouwd na vernielingen. Desondanks bleef het dorp een belangrijke rol spelen binnen de Johannieterorde, hoewel de commanderij in de loop van de zeventiende eeuw werd verkocht en uiteindelijk verdween.
Tegen het einde van de zeventiende eeuw was Waarder in verval geraakt door de voortdurende oorlogen. Veel huizen waren verwoest of in slechte staat. Ondanks de moeilijkheden bleef de gemeenschap veerkrachtig, met inwoners die probeerden hun levensonderhoud te verdienen in barre omstandigheden. Dit leidde uiteindelijk tot de wederopbouw en het voortbestaan van Waarder zoals we het vandaag de dag kennen.
Bron Streekmuseum Reeuwijk
